معماری ژاپنی تاریخچه و سازههای منحصربه‌فرد – سبکی زیبا و خارق العاده
وقتی سخن از معماری ژاپنی به میان می‌‌آید، خانه‌‌های کوچک چوبی با درب‌‌های کشویی و همچنین معابد بزرگ و چند طبقه با سقف‌‌های سفالی رنگ مثلثی شکل، اولین تصاویری هستند که در ذهن مخاطب تداعی میشوند. این نوع معماری به عنوان یکی از بی‌‌نظیرترین و جذاب‌‌ترین سبک‌‌های عرصه هنر معماری، از شرایط اقلیمی، وضعیت آب و هوایی، مذهب و فرهنگ غنی ژاپن سرچشمه می‌‌گیرد.
معماری ساختمان‌‌ها در کشور مجمع الجزایری ژاپن که به سرزمین آفتاب تابان نیز شهرت دارد، سیر تکاملی عظیمی را از گذشته‌‌های دور تا به امروز سپری کرده و همچنان به پیشرفت خود ادامه می‌دهد. تا قبل از شکل‌گیری ژاپن نوین، معماری ژاپنی به شدت تحت تأثیر معماری چینی قرار داشت ولی رفته رفته استقلال بیشتری پیدا کرد، به طوری که هم اکنون معماری جهانی را به چالش می‌‌کشد. در این مقاله به معرفی اجمالی معماری ژاپنی می‌‌پردازیم.
شناخت کلی از معماری ژاپنی
به طور کلی معماری ژاپنی با خانه‌‌هایی کم ارتفاع که دارای اسکلت چوبی و سقف سفالی یا کاهگلی هستند، شناخته می‌‌شود. در این ساختمان‌‌ها از Fusuma (فوسوما: درب و پنجره‌‌هایی از جنس کاغذهای نیمه شفاف (Washi) که غالباً با نقاشی‌‌هایی از طبیعت تزئین میشوند و مانند پارتیشن قابلیت جابجایی دارند) به جای دیوار بهره می‌‌برند که با توجه به این امر می‌‌توانند بر حسب نیاز، فضای داخلی خانه را تغییر دهند. در معماری سنتی ژاپنی استفاده از میز و صندلی‌‌های بلند مرسوم نبود و مردم بر روی زمین یا بالشتک‌‌های کوچک می‌‌نشستند. در حال حاضر معماری ژاپنی ترکیبی از نوع سنتی (ژاپنی) و مدرن (غربی) است.
تاریخچه: معماری ژاپنی در گذر زمان
در طول تاریخ، معماری ژاپنی همواره دستخوش تغییرات فراوان شده و شکل‌‌های متفاوتی به خود گرفته است که در اینجا معماری ژاپنی را در دوره‌‌های مختلف زمانی شرح می‌‌دهیم.
دوره ژاپن باستان
قدمت معماری باستانی کشور ژاپن را 5000 سال پیش از میلاد مسیح تخمین زده‌‌اند. این برهه از زمان شامل سه دوره جومون (Jomon)، یایویی (Yayoi) و کوفون (Kofun) می‌‌شود. در دوره جومون، خانه‌‌ها را اغلب به صورت گودال‌‌های کم عمق و با سقف‌‌های پوشیده از کاه و علف می‌‌ساختند. در دوره “یایویی” افزایش تعاملات و ارتباطات با کشورهایی مانند چین و کره باعث گردید تا ژاپنی‌‌ها از دانش و توانایی‌‌های فنی آن‌‌ها در ساخت سازههای خود بهره ببرند. در ادامه، ژاپنی‌‌ها با استفاده از ابزارهای فلزی نظیر اره و اسکنه (قلم درز) اقدام به احداث انبارهای غله کردند. این انبارها که بالاتر از سطح زمین و بر روی هشت ستون چوبی بنا می‌‌شدند، متشکل از تخته‌‌های چوبی ضخیم و دارای سقف شیب‌‌دار (مثلثی) بودند. در دوره کوفون در معماری ژاپنی ساخت مقبره‌‌هایی به شکل سوراخ قفل رواج داشت که آن‌‌ها را با سفال تزئین می‌‌کردند.
معماری ژاپنی دوره ژاپن قدیم
در دوره آسوکا (Asuka)، ظهور دین “بودا” ژاپن را با دگرگونی‌‌ها و تحولاتی روبرو کرد. در این عصر، با ممنوعیت دفن مردگان در معابد، از این مکان‌‌ها تنها برای عبادت استفاده می‌‌شد. در اوایل قرن هشتم میلادی که متعلق به دوره نارا (Nara) است، معابد جدید در شهرها بنا شدند که طراحی آن‌‌ها، با معماری پیچیده‌‌تر و تزئینات بیشتری نسبت به ساختمان‌‌های سنتی ژاپن صورت می‌‌گرفت. مجموعه معابد تودای‌‌جی (Todai – ji) یکی از عظیم‌‌ترین سازههای چوبی متعلق به آن دوران است که در سال 751 میلادی ساخته شد. سال‌‌های 794 تا 1185 میلادی مربوط به دوره “هی‌‌آن” (Heian) است. در این برهه، ژاپنی‌‌ها تحت تأثیر فرهنگ و مذهب کشور چین اقدام به ساخت گسترده معابد بودایی کردند. در دوره “هی‌‌آن”، چوب جای مصالحی نظیر سنگ و سفال را گرفت و از آن برای ساخت دیوار، پارتیشن و سقف ساختمان‌‌ها بهره گرفتند. ژاپنی‌‌ها در آن زمان با توجه به بارندگی فراوان، برای رفع مشکلات زهکشی سقف از تکنیک سقف پنهان استفاده می‌‌کردند. معماری ژاپنی در اواخر این عصر، اولین خانه‌‌های بومی به سبک معماری مینکا (Minka) ساخته شدند که طراحی سقف‌‌های کاهگلی و بکارگیری سازه چوبی از مشخصههای مهم آن به شمار می‌‌رفت.
دوره فئودالی ژاپن و معماری آن
معماری ژاپنی طی دوره‌‌های کاماکورا (Kamakura) و موروماچی (Muromachi) از سال 1185 تا 1573 میلادی با تغییرات تکنولوژیکی بسیاری مواجه شد و از معماری چینی فاصله گرفت. معماران در این عصر، با توجه به شرایط خاص کشور ژاپن، اقدام به احداث خانه‌‌هایی منحصر به فرد جهت پایداری در برابر عواملی مانند زمین لرزه، باران سیل آسا و همچنین آفتاب سوزان و دمای بالای هوا در فصل تابستان کردند. در دوره کاماکورا به دلیل وجود حکومت نظامی، بخشهای مختلف ساختمان نظیر آشپزخانه، اتاق خواب و … را نزدیک به یکدیگر و زیر یک سقف می‌‌ساختند و خندق یا موانع دیگری در اطراف آن ایجاد می‌‌کردند. با ظهور دوره موروماچی، رقابتی در طبقات بالای جامعه شکل گرفت و تمایل برای داشتن زندگی لوکس افزایش یافت.
معبد کین‌‌کاکو‌‌جی (Kinkaku – ji) یکی از نمونه‌‌های معماری آن دوره به شمار می‌‌رود که به ورقه‌‌های طلا مزین شده است. سرانجام ژاپن پس از دوران موروماچی و جنگی طولانی، در عصر آزوچی – مومویاما (Azuchi – Momoyama) به کشوری متحد تبدیل گردید. در آن زمان ساخت قلعه‌‌های ژاپنی که نشانه قدرت نیز محسوب می‌‌شد، معماری ژاپن را تحت تأثیر قرار داد. استفاده از دیوارهای سنگی و حفر خندق‌‌های عمیق در اطراف قلعه از ویژگیهای این نوع معماری محسوب می‌‌شود. قلعه کوماموتو (Kumamoto) یکی از بناهای متعلق به آن دوران است.
دوره‌‌های ژاپن نوین
در اوایل قرن هفدهم، شهر ادو (Edo) به عنوان پایتخت ژاپن انتخاب شد و همانند دوره قبل روند ساخت قلعه‌‌ها نیز ادامه یافت. در همین راستا، جهت محافظت از ساختمان‌‌های مسکونی و اداری، دژهای مستحکمی را در مجاورت آن‌‌ها بنا کردند. به مرور، ایجاد راه‌‌ها و کانال‌‌ها در اطراف این ساختمان‌‌ها، زمینه رشد و گسترش شهر را فراهم آورد. در اواخر این قرن، رشد جمعیت نیاز به خانه های مسکونی را افزایش داد و ساختمان‌‌ها را به صورت چند طبقه و اغلب بر روی پایه‌‌های سنگی احداث کردند. با روی کار آمدن امپراتور میجی، کشور ژاپن به غرب‌‌گرایی روی آورد که موجب احداث ساختمان‌‌های جدیدی نظیر مدرسه، هتل و بانک شد. ساختمان دو طبقه Rokumeikan از اولین بناهایی بود که به سبک غربی در توکیو احداث گردید.
در سال 1872 پس از وقوع آتش‌‌سوزی در منطقه چوئو (Chūō)، دولت ژاپن محله گینزا (Ginza) را به عنوان نمادی از معماری ژاپنی مدرن طراحی کرد. استفاده از آجرهای نسوز در بنا‌‌ها و ایجاد خیابان‌‌های وسیعی که به ساختمان‌‌های مهم دولتی و ایستگاه راه‌‌آهن دسترسی داشتند از جمله ویژگیهای معماری محله گینزا بود. در عصر “تایشو” و اوایل دوره “شووا”، دو معمار آمریکایی به شکل مؤثری در ژاپن به فعالیت پرداختند و معماران ژاپنی شاغل در اروپا همچون دوره گذشته، تجربیات خود را در اختیار کشورشان قرار دادند. البته در این برهه، تأکید دولت نظامی ژاپن بر طراحی ساختمان‌‌ها به سبک سنتی محدودیت‌‌های بسیاری را برای معماری مدرن ایجاد کرد.
معماری ژاپنی در دوره ژاپن معاصر
شکست ژاپن در جنگ جهانی دوم، خسارات بسیاری را برای این کشور به همراه داشت. در سال 1946 انجمن نوسازی خسارات ناشی از جنگ، ایده‌‌هایی را برای بازسازی سیزده شهر ژاپن مطرح کرد که در این میان کنزو تانگه (Kenzō Tange)، معمار سرشناس ژاپنی طرح‌‌هایی را برای ساخت و ترمیم شهرهای هیروشیما و مائه‌‌باشی ارائه داد. در سال 1949 طرح وی برای موزه یادبود صلح هیروشیما، مورد پذیرش قرار گرفت و تحسین بین‌‌المللی را به همراه داشت.
ورزشگاه ملی یویوگی (Yoyogi National Gymnasium) یکی دیگر از اماکنی بود که در اواخر دوره “شووا” توسط “کنزو تانگه” ساخته شد و به دلیل طراحی سقف آن به صورت معلق از شهرت خاصی برخوردار بود. در دوره هیسه‌‌ای (Heisei) معماران سرشناس ژاپنی همچون تویو ایتو (Toyō Itō) به فعالیت می‌‌پرداختند. او در ساخت و طراحی یک ساختمان هفت طبقه از جلبک‌‌های دریایی الهام گرفت. تادائو آندو (Tadao Ando) یکی دیگر از معماران در معماری ژاپنی است که در نمایشگاه جهانی سال 1992 غرفه کشورش را طوری طراحی کرد که به عنوان بزرگ‌‌ترین ساختمان چوبی جهان شناخته شد.
ویژگیهای سبک معماری ژاپنی
معماری ژاپنی دارای ویژگیهای خاصی است که در اینجا به بارزترین آن‌‌ها اشاره می‌‌کنیم.
اصالت در معماری ژاپنی
آنچه که معماری ژاپنی را از دیگر سبک‌‌های این عرصه متمایز می‌‌کند، وجود ردپایی از فرهنگ، اصالت و سنت در تمام آثار شکل گرفته در این کشور است. سازههای معماری ژاپنی علیرغم ادغام با سبک‌‌های غربی، همچنان روح و هویت سنتی خود را حفظ کرده و به مخاطب تلفیقی از مدرنیته و سنت‌‌گرایی را نشان می‌‌دهند.
ارتباط با طبیعت در معماری ژاپنی
مردمان ژاپن احترام و ارزش معنوی بالایی برای طبیعت قائل هستند و بیشتر از مصالح طبیعی در ساخت و ساز بهره می‌‌برند. آن‌‌ها همچنین برای برقراری ارتباط با طبیعت و برطرف ساختن نیازهای روحی خود، خانه‌‌ها را رو به فضای سبز می‌‌سازند. از این جهت در آثار هنری ژاپنی به ویژه معماری، نشانه‌‌هایی از طبیعت و طبیعت‌‌گرایی دیده می‌‌شود.
توجه به ایمنی در معماری ژاپنی
با توجه به اینکه کشور ژاپن همواره در معرض بلایای طبیعی نظیر سیل، طوفان، زلزله و … قرار داشته است، به منظور کاهش خسارات جانی ناشی از این حوادث، چوب یکی از عناصر پرکاربرد در صنعت ساخت و ساز ژاپن به شمار می‌‌رود.
مینیمالیسم در معماری ژاپنی
حداقل‌‌گرایی در معماری ژاپنی بسیار به چشم می‌‌خورد، آن‌‌ها در طراحی ساختمان‌‌ها سادگی را سرلوحه کار خود قرار می‌‌دهند و کمتر به جزئیات توجه دارند. همچنین به دلیل کمبود فضای کافی برای ساخت و ساز، تمامی بخشهای بیرونی و داخلی ساختمان را متناسب با نیازهای موجود و میزان کاربرد می‌‌سازند.
مشخصههای اصلی معماری ژاپنی
از روزگاران قدیم خانه‌‌های شهری و روستایی در ژاپن را کوچک و نزدیک به هم می‌‌ساختند. این ساختمان‌‌ها شاخصه‌‌هایی دارند که آن‌‌ها را از دیگر سازههای جهانی مجزا کرده و شناسنامه‌‌ای برای معماری ژاپن محسوب میشوند. این مشخصه‌‌ها از دیرباز تا به امروز در معماری ژاپنی خودنمایی می‌‌کنند. در ادامه به معرفی خصوصیات معماری ژاپنی خواهیم پرداخت.
ورودی‌‌های سنتی
در مناطق مسکونی ژاپن بخشی به عنوان پیاده‌‌رو دیده نمی‌‌شود و حریم خصوصی منازل، توسط دروازه‌‌های سقف‌‌دار سنتی از محدوده عمومی جدا می‌‌گردد.
سقف‌‌هایی از جنس کاشی با لبه‌‌های بلند و کشیده
مردمان کشور ژاپن در تمام فصول، شاهد بارش‌‌های سنگین و طولانی برف و باران هستند. به همین جهت سقف منازل خود را از جنس کاشی و با لبه‌‌های بلند و کشیده می‌‌سازند تا در هنگام این بارش‌‌ها آسیبی به خانه وارد نگردد و حتی بتوانند در زمان بارندگی پنجره‌‌های خانه را باز بگذارند.
منظره
در خانه‌‌های ژاپنی، اتاق اصلی برای دریافت نور آفتاب رو به سمت جنوب ساخته می‌‌شود. معمولاً منظره این خانه‌‌ها را دریا، کوه و باغ‌‌های بسیار زیبا تشکیل می‌‌دهند. وجود منظره در معماری ژاپنی اهمیت دارد.
فضای ورودی به داخل منازل (درگاهی)
ژاپنی‌‌ها از قدیم تا به امروز، در قسمت ورودی منزل خود، فضایی برای خوشامدگویی به مهمانان و همچنین محلی برای قراردادن کفش‌‌ها در نظر می‌‌گیرند. این فضا در ژاپن با نام سنتی جنکان (Genkan) شناخته می‌‌شود و معمولاً با وسایل گوناگون یا نقاشی و آثار هنری تزئین می‌‌گردد.
دیوارکشی اطراف خانه
ژاپنی‌‌ها در شهرها و روستاهای خود، برای جداسازی مرز خانه‌‌ها از دیوارهای بتنی استفاده می‌‌کنند. اما در برخی از شهرها مانند کیوتو (Kyoto) این مرز با دیوارهای سنگی مشخص می‌‌شود. دیوارکشی اطراف خانه یکی از ویژگیهای معماری ژاپنی است.
راهروها
وجود راهرو یکی از ویژگیهای معماری ژاپنی است. در معماری سنتی ژاپن، رفت و آمد میان اتاق‌‌ها از طریق راهروهایی در دور تا دور خانه انجام می‌‌شد. همچنین این راهروها در فصل گرما به عنوان ایوانی برای تأمین نور کافی و هوای مطبوع کاربرد داشت.
درب‌‌های کشویی (Shoji)
در معماری ژاپنی از درب‌‌های سنتی و زیبای کشویی، در ورودی خانه بهره می‌‌برند. درب کشویی همان‌طور که بارها دیده‌اید یکی از ویژگیهای معماری ژاپنی است.
ارزش نهادن به چوب
یکی از مشخصههای اصلی و مهم معماری ژاپنی، بکارگیری چوب در ساخت خانه‌‌ها است. ژاپنی‌‌ها غالباً این چوب‌‌ها را رنگ نمی‌‌کنند تا شکل و حالت طبیعی خود را از دست ندهد. اهمیت به طبیعت و مواد طبیعی مانند چوب یکی از ویژگیهای معماری ژاپنی است.
خانه‌‌هایی با پوشش حصیری (تاتامی)
کف منازل را در ژاپن با نوعی حصیر به نام ایگوسا می‌‌پوشانند. این حصیرها در فصل زمستان گرم و در تابستان خنک است و با وجود گرانقیمت بودن، اکثر مردم از آن‌‌ها استفاده می‌‌کنند.
اتاق‌‌هایی با چند کاربرد
ژاپنی‌‌ها معمولاً از یک اتاق بزرگ برای مصارف گوناگونی مانند خواب، غذاخوری و پذیرایی بهره می‌‌گیرند.
زیبایی و خلاقیت همراه با قدمت در معماری ژاپنی
در حال حاضر موفقیت معماری ژاپنی، مدیون تلفیق صحیح و اصولی الگوهای قدیمی و سنتی با سبک‌‌های مدرن و فناوری‌‌های نوین است. سبک معماری ژاپنی با توجه به شرایط جغرافیایی، آب و هوایی و حتی جنگ، در گذر زمان و نسل به نسل دچار تغییرات فراوانی شده، اما وقتی نگاهی اجمالی به معماری ژاپنی می‌‌اندازیم، در می‌‌یابیم که تمامی جزئیات و نکات به کار رفته در این نوع معماری ژاپنی همگی برای پاسخگویی به نیازهای اولیه زندگی، راحتی و امنیت ساکنین، طراحی می‌‌شود. ناگفته نماند که کاربردی بودن سازه، در کنار حفظ سنت‌‌ها و ارج نهادن به منابع طبیعی، از اصلی‌‌ترین شاخصه‌‌های معماری ژاپنی به شمار می‌‌روند. در پایان می‌‌بایست به این نکته اشاره کرد که هدف نهایی معماری ژاپنی القای حس آرامش، صلح و آسایش به انسان است.
منابع
- محجوبی مارلیک، بهبود، (1395). تعامل سنت و مدرنیسم در آثار کنزو تانگه، سومین کنفرانس علمی پژوهشی افق‌‌های نوین در علوم جغرافیا و برنامه‌‌ریزی معماری و شهرسازی ایران، تهران، انجمن توسعه و ترویج علوم و فنون بنیادین.
- آقابابایی، ساشا. خانلو، نسیم، (1395). تحلیل آثار طراحی کنزو تانگه با رویکرد تأثیرپذیری از سازه معماری سنتی ژاپنی، کنفرانس بین‌‌المللی مهندسی شهرسازی، عمران، معماری، قم، دانشگاه علمی کاربردی استانداری قم
- Charlie Q.L, Xue. Jing, Xiao, (2014). ‘Japanese modernity deviated: Its importation and legacy in the Southeast Asian architecture since the 1970s’, Habitat International 44 (2014) 227-236.
از اینکه تا پایان این مطلب درباره معماری ژاپن و تاریخچه آن همراه مجله پروماگ بودید از شما متشکریم.
