یوگا و هر آنچه که باید از این علم باستانی به عنوان کهن‌‌ترین دانش جهان بدانیم

یوگا، دانشی رازآلود و شگرف برجای مانده از سرزمین‌های بسیار دور و تمدن‌های کهن است. این علم باستانی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین روش‌ها در جهان شناخته می‌‌شود که همواره پاسخگوی نیازهای جسمی، روحی، عاطفی و اجتماعی انسان بوده است. در واقع، یوگا به سبب برقراری ارتباط با بخش‌‌های مختلف قشر مغز، احساس رضایت‌‌مندی از خویشتن و خوشنودی درونی را به ارمغان می‌‌آورد. از سویی، این دانش با تقویت روابط عاطفی در بستر خانواده، تکیه‌‌گاهی ایمن به شمار می‌‌رود زیرا با ایجاد همبستگی، صلح و آرامش بیشتری را برای اعضای خانواده رقم می‌زند. در یوگا درمانی، کنترل تنفس، آرام‌سازی عضلانی، مراقبه و تغذیه به کاهش فشارهای هیجانی، افزایش تمرکز و اکسیژن خون و همراهی جسم در روند بهبودی منجر می‌شود. در این مقاله از مجله پروماگ ضمن ارایه‌‌ی تعریف و تاریخچه‌‌ی یوگا، به معرفی ویژگی‌‌ها، مراحل هشت‌‌گانه و تاثیرات آن بر روی جسم، ذهن و روان آدمی پرداخته شده است.

یوگا و کاهش فشارهای روحی 

یوگا به معنی وحدت جسم و روان و شناختی از خویشتن، حاصل سیر و سلوکی مداوم و مستمر است. از آنجا که پدیده‌‌ی استرس در دنیای امروز حقیقتی انکارناپذیر است، یوگا یکی از مهم‌‌ترین شیوه‌‌های کاهش فشارهای روحی در بسیاری از کشورهای جهان محسوب می‌شود. این ورزش علاوه بر کسب آرامش، نظم بخشیدن به افکار پراکنده و افزایش توانمندی افراد در رویایی با مسائل مختلف زندگی، موجب تثبیت جوهر معنوی در وجود آدمی نیز می‌شود. با توجه به گسترش رو به رشد جوامع بشری و آغاز به کار رشته‌‌های جدید ورزشی، یوگا با پیشینه‌‌ی طولانی خود همواره مورد توجه‌‌ی جامعه‌‌ی مدرن امروزی بوده است. این علم باستانی به عنوان کهن‌‌ترین دانش جهان، همچنان در حال گسترش است و گنجینه‌‌ی بی‌‌پایانی از ذات انسان را برای گام نهادن در مسیر سعادت و کمال انسانی شامل می‌شود که طی آن جسم، ذهن و روان در حالتی از تعادل و توازن قرار می‌‌گیرند.

یوگا چیست ؟

واژه‌‌ی یوگا در زبان سانسکریت از کلمه‌‌ یوج (YUJ) با محتوای یگانگی و اتحاد استخراج شده و پیشینه‌‌ی آن به کشور هندوستان باز می‌‌گردد. در حقیقت صاحب‌‌نظران، یوگا را دانشی می‌‌دانند که اتحادی میان جسم و روان و نیروهای مثبت و منفی انسان ایجاد می‌کند. یوگا علاوه بر هماهنگی نیروهای فردی و یکپارچگی ذهن و روان، سبب تصفیه‌ی انرژی و توسعه‌‌ی آگاهی نیز خواهد شد. از طرف دیگر، یوگا به معنای “کنترل کردن” است، در واقع این دانش را می‌توان علم کنترل تلاطم فکری و قوای ذهنی به منظور دست‌یابی به توان بالقوه‌‌ی آدمی دانست. یوگا در پرتو ابعاد مفهومی و فلسفی خود با حالات درونی انسان، جهان و هماهنگی این دو با یکدیگر ارتباط معنایی دارد. به طور کلی، واژه‌‌ی یوگا دارای معانی وسیعی از قبیل اتحاد، کنترل، وصال، رویت و به زیر یوغ در آوردن است. علاوه بر ریشه‌‌ی لغت یوگا، تفاوت‌‌هایی در تعاریف و توضیحات این دانش در متون مختلف وجود دارد و در کهن‌‌ترین اسناد باقی‌‌مانده، تعریف مشترکی پیرامون این ورزش بیان نشده است.

تاریخچه‌‌ یوگا

براساس آثار کشف شده در مناطق باستانی کشور هندوستان و اسناد تاریخی، زمان پیدایش و رواج علم یوگا به قرن‌ها پیش از میلاد حضرت مسیح باز می‌گردد. اصطلاح یوگا نخستین بار در کتب آریایی استفاده شد اما مورخین معتقدند، یوگا پیش از آن در کشور هندوستان به صورت دستاوردی علمی و عملی جمع‌‌آوری شده بود. در واقع، آیین، عقاید و مراحل هشت‌گانه‌ی یوگا، نخستین بار توسط فیلسوف هندی به نام ” پاتانجلی” در کتاب یوگا سوترا گردآوری و تالیف شد. این مراحل که به عنوان قوانین اصلی یوگا برشمرده می‌‌شوند، بعدها توسط ابوریحان بیرونی به زبان عربی ترجمه شد. از دیرباز، یوگا در ایران دارای جایگاه ویژه‌‌ای بوده است، به طور مثال عارف بزرگ ایرانی به نام حسین منصور حلاج در قرن سوم هجری قمری یکی از دانش‌‌آموخته‌‌های یوگا در کشور هندوستان به شمار می‌‌رفت. همچنین برخی از عرفای خراسان مانند علاء الدوله سمنانی به عنوان یکی از بزرگان و عارفان برجسته این علم شناخته می‌شد که تاثیرات چشمگیری در ترویج این دانش داشت. در صد سال اخیر نیز دانشمندان ایرانی از جمله میرزا حبیب خراسانی توانستند با به‌‌ کارگیری تمرینات یوگا در روش‌های عرفانی خود، به بازیابی و ارتقای آن در ایران اهتمام ورزند.

ویژگی‌‌های ورزش یوگا

یوگا، به عنوان معروف‌ترین مکتب فلسفی – عرفانی هندوستان، بر عادات صبر و شکیبایی، ورزش بدنی و توانایی ذهنی افراد تاکید دارد. این علم کیهانی دارای پنج ویژگی است که هر ویژگی به تنهایی به عنوان یوگا شناخته می‌‌شود، اما انجام همزمان آن‌‌ها، تاثیر شگرفی بر افزایش تمرکز و کنترل ذهن دارد. در زیر به این ویژگی ها اشاره شده است.

• تفکر مثبت: تفکر مثبت، یکی از مهم‌‌ترین مراحل یوگا و از برجسته‌‌‌‌ترین مهارت‌‌های ذهنی بوده که با تمرین و ممارست حاصل می‌‌شود. از همین رو، افراد می‌‌بایست در گام‌‌های ابتدایی، نکات و خصوصیات مثبت واقعیت‌‌های زندگی خود را کشف و مورد توجه قرار دهند. به عبارت دیگر، منظور از تفکر مثبت دست‌‌یابی به اندیشه‌‌ی پاک و خالص، حفظ نگرش‌‌های مثبت و همچنین اندیشیدن، پیش بینی و راه حل‌‌ یابی برای شرایط منفی است. با این تفکر علاوه بر ایجاد روحیه و اعتماد به نفس بالا، می‌‌توان برای دیدگاه‌‌های منفی نیز چاره‌‌اندیشی کرد.
• رهایی: تمرکز در تضاد با هر نوع وابستگی است، زیرا ذهن وابسته تمام آرامش، موفقیت، کامیابی و لذت خود را مشروط به هدف و زمان خاصی می‌‌داند. در حقیقت، رهایی به معنی کاهش وابستگی‌‌های مادی یا روانی است تا ذهن از هرگونه افکار آزاردهنده آزاد باشد. از آنجایی که منشا آرامش، در درون هر آدمی نهفته است، پس نباید شادی را منوط به وضعیت خاص و موقعیتی ویژه کرد تا بتوان از مواهب الهی لذت کافی را برد و پیوسته در حال بخشیدن و رها شدن و آزاد شدن بود.
• تنفس صحیح: تنفس صحیح یکی از عوامل تاثیرگذار در یوگا است که پیشینیان علم کاملی به آن داشتند. تنفس اثر آرامش‌‌بخشی بر ذهن دارد که از طریق آگاهی کامل، کنترل دقیق و تغییر تنفس حاصل می‌شود. اکثر افراد در مواقع پراسترس به اشتباه، قسمت کوچکی از گنجایش ریه‌‌ها را به‌‌کار می‌‌گیرند، در نتیجه بخشی از هوا در ریه‌‌ها باقی می‌ماند. اما با تنفس سینه‌‌ای و شکمی می‌توان بیشترین مقدار هوا را به دورن ریه‌‌ها وارد و بیشترین مقدار از هوای زائد را از ریه‌‌ها دفع کرد. در این صورت، مهمترین تاثیرات تنفس صحیح ایجاد حالتی نفسانی همراه با تمرکز فکر، آسودگی خاطر، ثبات و آرامش جسم و ذهن خواهد بود.
• تغذیه صحیح: از دیگر مراحلی که در یوگا اهمیت دارد حفظ رژیم غذایی خالص، مغذی و طبیعی است. علم یوگا معتقد است که هر چه توسط انسان خورده می‌‌شود، بر روی او اثر می‌‌گذارد، در واقع کیفیت و نوع غذا بر شرایط روحی و جسمی آدمی موثر خواهد بود. براساس تجارب هزاران ساله‌‌ی یوگا، غذاهای غیرگیاهی تنش بیشتری در بدن و روان به وجود می‌آورند. در مقابل، غذاهای خالص مانند میوه‌‌ها، شیر، محصولات لبنی، سبزیجات و… با بدن و روان آدمی هم آهنگ‌‌ترند. در علم یوگا به رژیم میوه یا رژیم غذای خام نیز توصیه شده، زیرا این‌‌گونه رژیم‌‌ها نقش به سزایی را در آرام کردن بدن، ذخیره‌‌ی مجدد انرژی تازه و رهایی از اضطراب و افسردگی ایفا می‌کنند.
• حرکات: حرکات و اعمال در یوگا مانند یک سیستم لغزنده عمل می‌کنند که با کمک دستگاه گردش خون، اعصاب، تنفس و گوارش باعث ایجاد هماهنگی و رسیدن انرژی به مغز می‌شوند. این حرکات، تمرینات بدنی (آساناها)، تنفسی (پرانایاما) و ذهنی (پراتی‌‌هارا) را شامل می‌شوند که در نهایت سلامتی، آرامش ذهنی و آگاهی فردی را فراهم می‌‌آورند.

مراحل یوگا

تمرینات یوگا علاوه بر یک ورزش جهت پرورش بدن، روی تمام جنبه‌های وجودی انسان تاثیر می‌گذارد. بنابراین، برای تکامل معنوی، کمال انسانی و خودشناسی عمیق، در یوگا هشت دیدگاه معروف به هشت مرحله‌‌ی یوگا وجود دارد. انسان نیز همانند یک درخت برای رشد شخصی به این ابعاد هشت‌‌گانه درون خود نیاز دارد و می‌‌بایست بر روی آن‌ها تمرکز کند.

• یاما (yama) ریشه‌: این مرحله بر روی نوع برخورد و رفتار در قبال دیگران و جهان اطراف تمرکز دارد. یاما از پنج قسمت با نام‎های آهیمسا، ستیا، براهماکاریا، آپاری‌گراها و استیا تشکیل می‌شود.
• نیاما (niyama) تنه‌: این مرحله بر روی استقرار نظم و انضباط در زندگی روزمره و طرز برخورد با خود تمرکز دارد. نیاما به پنج بخش با نام‎های سوچا، سنتوشا، سوادهایا، ایشورا پرانیدانا و تاپاتقسیم می‌شود.
• آسانا (asana) شاخه: این مرحله بر روی رهاسازی جسم و ذهن از استرس و فشار تمرکز دارد.
• پرانایاما (pranayama) برگ: این بخش به کنترل نیروی حیاتی با انجام تمرینات تنفسی اشاره دارد.
• پراتی‌هارا (pratyhara) پولت: این مرحله شامل فعالیت‎هایی بوده که برای انجام آن‌ها به تمرکز کافی نیاز است.
• دهارانا (dharana) شیره: این بخش به تمرین‌های ذهنی برای ایجاد تمرکز بدون آشفتگی ذهن اشاره دارد.
• دهیان (dhyana) گل: این مرحله به متمرکز کردن ذهن بر روی یک چیز و آرام کردن ذهن تاکید دارد.
• صمدی (Samadhi) میوه: این بخش به عنوان هدف نهایی از مراحل هشت‌‌گانه یوگا محسوب می‌شود و بر شور و مستی و احساس یکی شدن با جهان تمرکز دارد.

تاثیرات یوگا در زندگی

تمرینات یوگا تاثیر به سزایی بر سلامت جسم و پرورش قدرت تفکر دارد. انجام مستمر تمرینات این ورزش از سنین کودکی منجر به تسلط بر افکار و احساسات و کاهش تنش‌‌های عاطفی در نوجوانی و بزرگسالی می‌شود. همچنین یوگا راهی موثر جهت مبارزه با استرس، چاقی و بیماری‌‌های مختلف است و نقش مهمی را در شاد زیستن افراد ایفا کند.

• درمان استرس: بی‌‌شک مشکلات روحی و دغدغه‌‌های روزمره در برهه‌‌ای از زمان گریبان‌‌گیر انسان می ‌‌شود و قدرت او را در برخورد با مسائل و مشکلات زندگی کاهش می دهد. عوامل متعددی در بروز استرس نقش دارند و اصولا درمان آن توسط پزشکان از طریق دو روش داروشناختی و روان شناختی صورت می‌گیرد. از جمله درمان‌‌های موثر در روش روان‌‌شناختی، پرداختن به ورزش‌‌هایی مانند یوگا است. ورزش‌‌هایی که در حین انجام آن به سبب افزایش قدرت تمرکز، ذهن از افکار منفی و آزاردهنده رها می‌‌شود و در نتیجه تولید و ترشح هورن‌‌ها و تنظیم و تعادل آن‌‌ها در بدن به درستی صورت می‌گیرد. در واقع یوگا، با قرار دادن نوسان‌‌های ناسالم ارگانیسم‌‌های بدن در مسیری هدفمند، آن‌‌ها را به سوی ریتم‌‌های متوازن و طبیعی سوق می‌دهد. بنابراین یکی از اهداف یوگا کمک به عملکرد ارگان‌‌ها و سیستم‌‌های بدنی به منظور آرام ساختن ذهن است.
• افزایش شادی: از آنجایی‌‌که یوگا علاوه بر ورزش جسم، ورزشی برای روح و روان آدمی نیز محسوب می‌شود، احساس شادی یکی دیگر از فواید آن به شمار می‌رود. شادی یک مهارت و تمرین است و افراد شاد نسبت به دیگران قدردان‌‌تر و قانع‌‌تر هستند. یوگا به افراد این فرصت را می‌‌دهد تا به گنجینه‌‌های درونی خود دست یابند، از شادابی و انرژی بیشتری بهره مند شوند و از زندگی خود لذت ببرند.
• کاهش دردهای عضلانی: حرکات کششی و قدرتی یوگا موجب کاهش تنش‌‌ها و انقباض‌‌های عضلانی می‌شود. حرکات یوگا با خون‌‌رسانی به بدن، سبب دفع سموم و تقویت عملکرد سیستم دفاعی در برابر بیماری‌‌های مختلف خواهد شد. همچنین یوگا علاوه براستحکام عضلات، مفاصل و استخوان‌ها، در درمان و کاهش دردهای بدنی نظیر درد گردن و کمر نیز سودمند است.
• افزایش تمرکز: یکی از اهداف تمرکز، کنترل اضطراب است. از آنجایی‌‌که ذهن هر لحظه مسیرهای متعددی را طی می‌‌کند، در این بین افکار تشویش‌‌آوری هستند که سطح آگاهی ذهن را مورد هجوم قرار می‌‌دهند و گاها انسان بینش و درکی از این‌‌گونه افکار ندارد. یوگا یکی از راه‌‌هایی است که به مهار ذهن و افزایش تمرکز کمک می‌‌کند. در پرتو این دانش یکپارچگی و انسجام ذهن و عدم پراکندگی آن به وقوع می‌پیوندد و انتظام ذهنی حاصل می‌شود. در واقع، روش یوگا برای ایجاد تمرکز و آرامش ذهنی، کانونی کردن ذهن روی یک نقطه است تا قوای ذهنی در یک مسیر فعال شوند.

سخن پایانی

بشر از دیرباز در پی کسب سلامتی، خوشبختی و دست‌‌یابی به آرامش درون بوده و برای رسیدن به این مقصود راه‌ها و ابزارهای مختلفی را آزموده است. در این میان، یوگا را ورزش و یا دانشی می‌دانند که برتمام جنبه‌های حیاتی انسان اعم از جسمی، روانی و روحی تاثیر می‌گذارد و موجب طراوت روح و جسم او می‌شود. این ورزش با حذف علل روانی نامطلوب، شکل بالاتری از رشد خویشتن و آگاهی عمیق‌تری را سبب می‌شود. از این رو، افراد با انجام تمرینات تنفسی و حرکات بدنی یوگا، می‌توانند تجربه‌ی تازه‌‌ای از شناخت خویش در راه مهار عصبانیت و سایر ناهنجاری‌های رفتاری و روانی به دست آورند. از سوی دیگر، یوگا موجب بهبود بیماری‌ها و تقویت توانمندی افراد می‌شود و تمام اعضای بدن را همسو با مسیر تکامل قرار می دهد. همچنین حرکات یوگا علاوه بر افزایش انعطاف‌‌پذیری و کاهش درد عضلات، موجب ارتقای عملکرد بخش‌های مختلف بدن، کاهش استرس، کاهش وزن و بهبود انرژی می‌شود.